معرفی اجمالی قصرقند و حوزه رودخانه کاجو
رودخانه کاجو در قدیم به نام گاجان مشهور بوده و در اشعار کلاسیک بلوچی نام این رودخانه با نام آمده است و بر اساس روایات محلی در گذشته نام این رودخانه به گاجان مشهور و نام قدیمی قصر قند نیز گنج آبه (گنجابه) موسوم بوده است نام گاجان به مرور زمان به گاجه و کاجه و کاجو تغییر یافته است .
مرکز و دارالحکومه مکران شهر قصرقند بوده و مکران با همراهی کیچ جمعا" به کیچ و مکران موسوم بوده است اگر چه مکران اغلب به کل منطقه کیچ و مکران اطلاق می شده است . حوزه قصرقند در تاریخ و ادبیات قوم بلوچ جایگاه برجسته ای دارد و بر اساس روایاتی خواستگاه اصلی قوم بلوچ همین منطقه بوده است و بسیاری از اقوام و قبایل بلوچ که تا نواحی دور دست شرق مهاجرت کرده اند نام خود را از این منطقه گرفته اند نظیر قبیله لاشاری که در منظومه های بلوچ جایگاه و اهمیت برجسته ای دارد داستانهای جنگهای این قبیله با قبیله رند دستمایه داستانهای و اشعار کلاسیک بلوچی است لاشار نام منطقه ای در شمال و شرق قصرقند می باشد لاشار همزمان به این دو ناحیه اطلاق می گردد . لاشار ناهی مابین قصرقند در جنوب و بمپور در شمال قرار گرفته است واز حیث تقسیمات کشوری در دوره پهلوی جزء بخش قصرقند بود و ناحیه ای دیگر در شرق قصرقند که از شرق به سرباز و راسک و از جنوب به باهو کلات و دشتیاری و از شمال به آهوران و کوههای سیا ه تگان که مامن اقوام کیشکوری می باشد محدود است مرتع لاشار محل چرا اقوام کوچرو و عشایر بلوچ بوده همواره مورد توجه جوامع شبانی قرارداشته بخشی از این دشت وسیع به گوهرام کلات یعنی قلعه گوهرام مشهور است و بازاری نیز به همین نام در دشت لاشار تاکنون وجود دارد بر اساس روایات محلی این محل جایگاه سکونت گوهرام لاشاری سردار قبیله لاشاری بوده است سکنه این دشت محلهای بسیاری را حتی تاکنون نشا ن می دهند و معتقدند که محل زد و خورد قبایل رند و لاشاری بوده است در شمال این ناحیه کوهستان کیشکور واقع شده که مابین قصرقند و سرباز قرار گرفته است قبیله ای با نام گیشکوری با جمعیت انبوه در ایالات سند و پنجاب علی الخصوص در دره غازی خان و حتی تا گجرات سکونت دارند که از زمان جنگهای رند و لاشار به شرق مهاجرت نموده اند و نام خود را از این کوهستان اخذ کرده اند قبیله بگتی که در شرق بلوچستان و در کوهستانی به همین نام در جنوب سیبی سکونت دارند نیز نام قبیله ای خود را از روستایی بسیار قدیمی در قصرقند به نام بگ اخذ نموده اند و به سبب خواستگاه شان در بگ به بگتی مشهور گردیده اند این قبیله نیز از قبایل سلحشور و پرجمعیت بلوچ به محسوب می گردد و نواب اکبر خان بگتی قهرمان ملی قوم بلوچ نیز از همین قبیله بوده است . هم اکنون نیز قصر قند محل سکونت قبیله بلیده ای می باشد که در تاریخ بلوچستان دارای جایگاه و اهمیت برجسته ای بوده اند . روستای بگ از قدیمی ترین رو ستاهای منطقه است و قلعه آن نیز در نوع خود از بزرگترین قلعه های بلوچستان محسوب می شود و از حیث معماری مشابه قلاع نیگشهر قصر قند و تمپ می باشد و بعد از قلعه تمپ در مکران پاکستان که همیشه محل نشیمن شاه مکران بوده است قلعه بگ بزرگترین قلعه مکران است اکنون بگ به دلیل دوری از جاده دسترسی به شدت جمعیت خود را از دست داده است و سکنه ان به روستاهای اطراف کوچ نموده اند به طوریکه اکثر سکنه قدیمی بگ به روستاهای کناره جاده آسفالت نیکشهر به قصرقند سکونت اختیار کرده اند .
این بخش در گذشته مرکز مکران محسوب میشده است امان الله جهانبانی آورده است «خود قصرقند پایتخت همه مکران است قلعه محکمی دارد و روی تپه بلندی واقع است و محل نشیمن ضابط است»
جغرافیایی قصر قند :
قصر قند را زاییده رودخانه کاجو است تمام آبادی های ناحیه قصرقند از شمال در آهوران در مجاورت رودخانه قرار دارند و خود شهر قصر قند نیز در کناره رودخانه کاجو قرار دارد این رودخانه با نفوذ در لایه های زیر سطحی موجب پر آب شدن سفره آبهای زیر زمینی را فرا هم آورده است و به همین دلیل قصرقند دارای بیشترین تعداد قنات در کل بلوچستان میباشد .عموما در تمامی ناحیه قصر قند کشاورزی متکی بر آبهای زیر زمینی و قنات است. قنات هیت از نظر وفور آب در گذشته در تمام کیچ و مکران شهرت خاصی داشته . رود کاجو پس از گذشتن از کنار شهر قصر قند در ادامه مسیر خود از روستا های تاریخی هیت و بگ گذشته و پس از طی مسیری بسوی غرب در محل روستای حمیری مسیر را تغییر داده و مسیری کوهستانی و پر پیچ و خم بسوی جنوب مسیر خود را ادامه می دهد پس از گذر رود از مسیر کوهستانی در محل دشت پیر سهراب بار دیگر آبادیهای در مسیر رود شکل گرفته اند اما از این نقطه به بعد دیگر منطقه به دشتیاری موسوم است. اکثر نقاط باستانی و تاریخی دشتیاری در مسیر این رود قرار دارند نظیر پیر سهراب ، فتح علی کلات و پلان بجز این روستاها اکثر روستاهای دشتیاری سابقه قدمت آنها به یکصد سال هم نمیرسد و بیشتر سکونتگاههای جدیدالاحداثی هستند .
نمايي از رودخانه كاجو
محدوده حوضه آبریز رود کاجو :
حوضه آبریز رودخانه کاجو در محدوده جغرافیایی16 درجه و19 تا 16 و 20 طول شرقی و 25 و 30 تا 26 و48 عرضشمالی قراردارد . این حوضه بخش غربی حوضه آبخیز بزرگ باهو کلات را تشکیل می دهد و از کوههای مکران سرچشمه می گیرد . رودخانه آن با طی مسیر خود در جهت جنوبی به دریایی عمان و خلیج گواتر می ریزد.
شاخه بندی و مشخصات مورفولوژی رودخانه کاجو
رودخانه کاجو یکی از سرشاخه های اصلی رودخانه باهو کلات در بلوچستان جنوبی است . این رودخانه پس از الحاق رودخانه چانف و کناری با نام کاجه در جهت جنوب شرقی جریان می یابد و پس از الحاق شاخه آهوران ، ده داتی و کوشات از محل شهر قصرقند عبور می کند ، از این نقطه به بعد نام رود کاجو می باشد . پس از عبور از قصرقند رود پاسک ، گواتکش و سر شاخه های متعدد به آن ملحق شده و در محل چندوکان بصورت یکجا درآمده و با طی مسیری کوهستانی و پر پیچ وخم به سمت جنوب ادامه می دهد و پس از الحاق رودهای ری ، کوهکند ، کبجرک ، و ترادان در نزدیکی روستای پیر سهراب وارد دشت پیر سهراب می شود .
در محدوده جنوب حوزه آبریز رودخانه کاجو و شرق روستای پیر سهراب دشت مسطح و وسیعی به مساحت نزدیک به 230 کیلومتر مربع به نام دشت پیر سهراب گسترش دارد . رودخانه کاجو در مسیر خود پس از عبور از تنگه جگر کوه که سد مخزنی زیر دان در آن در دست احداث است وارد دشت پیر سهراب می گردد و در مسیر خود پس از عبور از روستاهای فتحعلی کلات ، پیر سهراب ، عورکی ، پلان ، صدیق زهی و یوسف زهی عبور کرده و در مسیر خود در محلهایی به عرض چند صد متر و در برخی از محلها با عرض چند متر در مجاورت روستای عورکی تغییر شکل می دهد و سپس در محل روستای سنگان وارد رودخانه باهو کلات می گردد و از این محل به بعد با نام باهو کلات شناخته شده و پس از طی مسیری چند کیلومتری در محل خور گواتر وارد دریایی عمان می گردد .
نقاط تاریخی :
حوزه شمالی رود خانه از حیث تاریخی و باستان شناسی بسیار غنی است در شمال این رودخانه و در مسیر رود کاجو بسیاری از محوطه ها و محلهای باستانی و جود دارند که هنوز ناشناخته مانده اند در دهستان نکهچ اثاری از سکونتگاههای باستانی و قبور قدیمی وجود دارند که قدمت انها به هزاره اول میلادی میرسد و متعلق به دوران پیش از اسلام هستند در کناره رودخانه کاجو در ناحیه آهوران چندین کتیبه وجود دارند که که حروفی بر روی آنها حک گردیده است که بی شباهت به حروف آرامی نیستند در بخش میانی رودخانه کاجو در محل کر کوم دپ بر روی تخته سنگی مرتفع سنگ نگاره ههای بسیاری حکاکی شده اند که در این سنگ نگاره ها نقوش شکار با نیزه و با همراهی سگ شکاری ، نقش بز ،و حیوانات وحشی و نقش انسان با آلات و ادوات ابتدایی شکار ، چندین سمبل و علامت که گویا دارای بار مذهبی دارند نیز در کنار شان به چشم می خورد از این علائم تصویر گوی خورشید بسیار به چشم می خورد و تصویر گاو کوهاندار که پیکره های ان در بسیاری از محوطه های باستانی بلوچستان یافت شده است نیز به چشم می خورد از سایر علائم این سنگ نگاره ها می توان به علامت صلیب شکسته یا چلیپا نام برد که در بین هندو ها نشان شیوا خدای غیر آریایی هندو ها می باشد . در روستای دیرک در سر کاجه که مرز نیز محوطه های تاریخی و باستانی وجود دارد که متاسفانه مورد دستبرد حفارن غیر مجاز واقع گردیده که مستلزم کار و پژوهشی های بعدی هستند . پس از این مکانها روستای باستانی گرداک واقع گردیده است این روستای تاریخی در کناره رودخانه کاجو و در فاصله بیست پنج کیلومتری شمال شهر قصرقند قرار گرفته است. در غرب این روستا و در کنارهرود محوطه ای باستانی قرار گرفته با اثری تپه مانند با سکو هایی پلکانی که شکل زیگورات را تداعی می کند و برروی این اثر و در اطراف آن سفالهای شکسته به شکل بسیار پراکنده ای دیده می شوند . در محل روستای کلوک نیز آثاری از سکونتگاههای باستانی و گورهای قدیمی وجود دارد .
خود شهر قصرقند نیز از حیث تاریخی از مهمترین مراکز فرهنگی بلوچستان به شمار میرود و در گذشته معمولا بعنوان پایتخت مکران محسوب می گردیده است و همواره با کیچ در رقابت بوده است و پس از سلسله جنگهای بلیده ای و گچکی و سپس بین بلیده ای ها و خان کلات نصیر خان نوری این بخش از مکران به همراه سرباز سالها بصورت مستقل و با مرکزیت قصرقند ادامه حیات داده اند .
در شهر قصرقند اثار و ابنیه های تاریخی از دوران پیش از تاریخ (2500 ق م ) تا چند سده اخیر یافت می شود در بخش جنوبی قصرقند مابین رودخانه های پاسک و کاجو محوطه ای با و سعت ده هکتار با سطح پوشیده از سفالهای خاکستری قطعه های شکسته ظروف مرمرین مشاهده می شود که با پیگیریهای نگارنده و شهردار محترم قصرقند جناب آقای بارکزهی و ارسال نمونه های به پژوهشکده های باستانشناسی و بازدید باستانشناسان قدمت این محوطه به هزاره سوم قبل از میلاد تخمین زده شده است .
قلعه قصرقند
محوطه پیش از تاریخ دمبیگان در جنوب شهر قصرقند نیز از بزرگترین محوطه های پیش از تاریخ جنوب شرق کشور است که دارای وسعت 50 هکتار می باشد و ثبت میراث فرهنگی نیز شده است اما متاسفانه عملیات کاوش در این محوطه انجام نشده است و فقط با بررسی های سطحی غنای این محوطه اثبات شده است این محوطه توسط اشتین گزارش شده است و متعلق به دوره پیش از تاریخ می باشد . محوطه سیاه بن در شمال قصرقند نیز از دیگر اماکن باستانی و تاریخی قصرقند است که دارای جاذبه خاص گردشگری و تاریخی می باشد قلعه تاریخی قصرقند نیز از قلاع بسیار مهم و با اهمیت مکران است که تقریبا سالم مانده است اخرین حاکم این قلعه میر جان محمد بلیده ای فرزند میر مولاداد بلیده ای بوده ذکر میر مولاداد در کتاب سفر نامه بلوچستان فرمانفرما آمده است که میر مولاداد را حاکم تمامی جنوب بلوچستان شامل سرباز و قصرقند دانسته است
میر جان محمد پس از تسلط رضا خان به بلوچستان همچنان نفوذ خود را حفظ نمود و والی بلوچستان سردار حسین خان شیرانی میرجان محمد به درجه کلنل در بلوچستان منصوب گردید سردار بعدی قبیله بلیده ای شیردل خان بلیده ای فرزند میر جان محمد خان حاجی نواب خان بلیده ای پدر حاجی کریم بخش سعیدی سردار سرباز پیشین و باهوکلات و یعقوب خان بارکزهی فرزند میر علی محمد خان بارکزهی و برادر امیر دوست محمد خان که پدر نصیر بارکزهی شهردار فعلی قصر قند است نیز داماد دیگر میر جان محمد خان بوده است .در ضلع شرقی قلعه کوه قلاع کوه (به لهجه محلی کلا کوه ) قرار گرفته که مشرف به قلعه است و در گذشته از نظر سوق الجیشی دارای اهمیت بسیار بوده است اکنون از نقاط خاص و جاذبه های گردشگری شهر قصرقند است که به همت شهردار قصرقند برنامه احداث کوهستان پارک در این محل در حال انجام است که دارای منظر بسیار زیبا از شهر قصرقند و شالیزارهای شهر را به نمایش می گذارد.
نمايي از شاليزارهاي قصرقند از فراز كلا كوه
خود شهر قصرقند از چند محله بسیار قدیمی تشکیل یافته است که از شمال به جنوب به شرح ذیل می باشند محله بگان ، محله گونگان ، کهور بل که در گذشته جنگل از درختان کهور بوده است اما اینک اکثر ادارات و دوایر دولتی در این محله قرار گرفته اند و تقریبا محله ای تازه ساز است ، محله نو آباد ، بلور دان نا به گفته مرحوم ابراهیم باشنده فرزند رستم به دلیل وجود یک تخته سنگ که به شکل بلور بوده است این محله به بلور دان مشهور گردیده است ، محله جو سر ،محله کوسر ، محله بازار چند محله یگر بوده اند که در گذشته با اندک مسافتی از قصر قند قرار داشته اند اما اکنون به شهر متصل شده ان و جزء شهر به حساب می آیند شامل کورسر، دمبیگان ، نژنژ ، زین الدینی و ناحیه پاسک به دلیل وفور ابهای زیر زمینی درگذشته بسیار آباد بوده است و باغهای زیادی از مرکبات در این ناحیه وجود داشته است اما بدلیل مهاجرتهای پی در پی سکنه به نقاط دور دستی مهاجرت کرده اند و صاحبان اصلی این املاک نیز به زنگبار در کشور افریقایی تانزانیا مهاجرت کرده اند و گویا در زنگبار حتی تا اکنون بعضی از معمرین اسناد و قبضهای املاک خود را در قصرقند نگه داشته اند .دسته ای دیگر از سکنه فصرقند در دویست سال اخیر از طریق دریا حتی تا جزیره اسکاندیناوی نیز مهاجرت کردهاند و در این کشورها جزء سکنه اصلی محسوب می شوند جالب اینکه هنوز نیز شجره و اقوام خود را می دانند .
بسیاری از قصرقندی ها به کشورهای مجاور از قبیل کشورهای حاشیه جنوبی خلیج مهاجرت کرده اند و مردم یک روستا به نام روکشهک در قصرقند در کشورهای امارات متحده عربی و بحرین و محله هایی مختص به خود زندگی می کنند و جالب است بدانید در محله انها فقط در امارات چند برابر جمعیت فعلی روکشک جمعیت دارد در بحرین نیز به همین ترتیب . در ایالت سند و کراچی نیز قصرقندی هایی بسیاری ساکن هستند که در سده اخیر و در پی تصرف بلوچستان به دست قوای رضاخانی و در نتیجه مظالم دوره رضاخان به ان دیار کوچ نموده اند
از دیگر وجوه بارز قصرقند فرقه صوفیه این شهر است . تصوف از دیر باز در این منطقه ریشه داشته است و خانقاه قصرقند مشهور به کلاتک از خانقاههای بسیار قدیم قصرقند است که در تمامی مکران شهرت داشته است و مریدان این طریقه از سرباز و دشتیاری از قدیم به این نقطه رجوع می کردند بانی و موسس طریقه صوفیه در این شهر صوفی صاحب بوده که از افغانستان به قصرقند کوچ کرده است و در دوران رواج و شکوه طریقه صوفیه اکثر بزرگان مکران جزء مریدان وی بوده اند از قبیل میر عبدی خان سردارزهی حاجی نواب خان بلیده ای و بسیاری از بزرگان ان دوران هم اکنون نیز طریقه صوفیه در شهر قصرقند رواج دارد.
مير عبدي خان سردارزهي
قاضی امان اله ارجمندی «حفظ الله» شیخ طریقه است و در حتی اکنون نیز مجالس ذکر و مراقبه با شاگرادان و مریدانش دایر است و علی الخصوص در ماه مبارک رمضان که قاضی صاحب به خانقاه کلاتک جهت خلوت و ذکر رجوع می نمایند قاضی در حال حاضر در شهر قصرقند محل رجوع مردم در دعوی و اختلاف و مورد وثوق و احترام شائبه اهالی منطقه قصرقند می باشد .
.هیت از دیگر روستاهای قدیمی قصرقند است قدمت این روستا به دوران قبل از ورود قوم بلوچ به این سرزمین بازمیگردد واژه هیت) (Hitدر زبان بلوچی هیچ گونه معنی و مفهومی ندارد و این نام ماخوذ از زمانی بوده است که اقوامی غیر از بلوچها و با زبان غیر از زبانهای مالوف کنونی در این سرزمین سکونت داشته اند. این روستا از پرجمعیت ترین روستاهای بلوچستان است با جمعیت بیش از 3500 نفر و از بسیاری از شهرهای کنونی بلوچستان نیز پرجمعیت تر است اما متاسفانه هنوز بدون امکانات و در حد یک روستای کوچک قرار دارد در شرق این روستا و بسوی قصر قند دشت وسیعی قرار گرفته که در گویش محلی به کاشتیل موسوم است این نام ماخوذ از کلمه کاش می باشد واژه کاش در زبان بلوچی به نی اطلاق می شود این منطقه که جنگل انبوهی از کاش و گز می باشد به واسطه وفور نی به کاشتیل موسوم گردیده است بر اساس گفته معمرین گویا در این دشت محل قدیمی شهر هیت قرار داشته است و در ان زمان این منطقه تحت حکم ملک ها قرار داشته است سپس با ورود قبیله بلیده ای به این ناحیه به واسطه اختلاف بین ملک ها با یکدیگر بلیده ای ها با حفر قنات هیت که از پر آب ترین قنات های مکران می باشد منطقه را در اختیار می گیرند . بعد از این تاریخ بلیده ایی ها با حفر قنوات و گسترش آبادانی و کشاورزی کم کم و به تدریج منطقه را در اختیار می گیرند . اکنون نیز بازماندگان طایفه ملک در روستای هیت سکونت دارند و نام فامیلی آنها ملکی می باشد. در دشت کاشتیل بقایا و اثار یک شهر بزرگ مدفون در زیر زمین وجود دارد و در بخش جنوبی این دشت وسیع اراضی کشاورزی وسیعی قرار دارد که حتی تاکنون اثار کاریز ها و انهاری که آب رود خانه کاجو را به این دشت می آورند وجود دارند ادعای مالکیت این دشت را حتی تاکنون نیز طایفه ملک دارند و در این دشت آبادانی ها و باغهایی به روش مدرن احداث نموده اند.
در جنوب این محوطه در دامنه کوه گورستان بسیار بزرگ وسیعی با تعداد بسیار زیادی از گورها مشابه مقابر زرتشتیان است . در دامنه کوه بیستوک واقع در جنوب شرقی هیت و مابین هیت و دمبیگان خوشابهای متعددی وجود دارد که منسوب است به دوران گبرها یا زرتشتیان خود روستای هیت دارای دو قلعه می باشد یک قلعه ای بسیار قدیمی که اکنون به دلیل ساخت و سازهای در اطراف آن بشدت در معرض تخریب قرار گرفته است و اخرین حکمران این قلعه میر جما خان بلیده ای (جد طایفه محتشمی )و میر عبدالکریم بلیده ای بوده اند میر جما خان برادر حاجی نواب خان بلیده ایی جد طایفه سعیدی و جما خان جد طایفه محتشمی است و پس از تصرف بلوچستان و در دوران رضا خانی فرزندان انها نامهای سعیدی و محتشمی را بعنوان نام فامیلی انتخاب نموده اند.
قلعه دوم هيت (قلعه جما خان )
و فامیلهای انان در راسک نام درخشان و بر بلیده ای های هدار و بافتان نیز فامیلی بویا ،دادور و غیره فیروز آبادیها نام فامیلی پناه و میرزایی را انتخاب کرده اند ودر حقیقت کل این فامیلها از انشعابات طوایف بر و بلیده ای راسک و ا طراف بوده اند که با همدیگر ارتباطاط سبب و نسبی دارند در ارتباط با علت نامگذاری سعیدی مرحوم حاجی کریم بخش درکتاب حکایت بلوچ به تفصیل پرداخته است . قلعه دوم هیت را میر جما خان بلیده ساخته است که به قلعه درا خان محتشمی معروف است و اگرچه عمر این قلعه به بیش از یکصد و پنجاه سال نمیرسد. از دیگر بناهای معروف هیت مسجد بسیار قدیمی آن و درخت کرک (انجیر معابد) ان بوده است اگرچه ساختمان مسجد خشت و گلی این روستا با توسعه مسجد تخریب گردیده اما مسجد بسیار محکم و بزرگ هیت دقیقا در همان محل قدیم احداث شده است و در همین محل بوده است که در سلسله جنگهای بلیده ای ها و جدگال چهل نفر از سران ان طایفه به خونخواهی قتل میر نواب خان کشته می شوند و اکنون نیز گورشان در هیت در گورستان کنار جاده آسفالته نیکشهر به قصر قند قرار دارد . این روستا به واسطه قدمت بسیار زیاد آن تعداد زیادی گورستان با تعداد زیادی گور وجود داشته است .
شاليزارهاي هيت
بعد از روستای هیت از جمله نقاط با اهمیت تاریخی روستای بگ است ( بگ بر وزن مغ) این روستا اکنون بشدت سکنه خود را از دست داده است در این روستا مابین بگ و هیت محوطه ای باستانی به نام دمب گور وجود دارد که خوشبختانه به همت اداره میراث فرهنگی شهرستان به ثبت رسیده است و از دیگر اثار تاریخی این روستا قلعه بسیار بزرگ ان قراردارد که در سطور گذشته شرح آن امده است محل سکونت میر مولاداد سردارزهی نیز همین روستا بوده است در غرب روستای بگ روستای توکل قرار گرفته است اگرچه این روستا از نظر تاریخی ادامه روستا بگ و اکنون از نظر پیشرفت مادی جمعیتی از روستای بگ جلوتر است در غرب این روستا محوطه ای باستانی و گورستانی بسیار بزرگ و قدیمی متعلق به دوران پیش از اسلام و اسلامی وجود دارد که به همت اداره میراث فرهنگی شهرستان نیکشهر شناسایی و ثبت گردیده است .دیگر روستاهای منطقه از نظر تاریخی ادامه و ملحقات روستای بگ محسوب می گردند که اکنون به دلیل وجود جاده ارتباطی نیکشهر به قصرقند سکنه روستای بگ به ان مکانها مهاجرت نموده اند از قبیل بانشیپ، گهجن ،کشوک ، لوریانی و حتی ساربوگ که مرحوم صاحب خان بلیده ای از بگ به انجا نقل مکان نموده و سپس سایرین نیز در کنار وی سکونت اختیار کرده اند و روستای ساربوک شکل گرفته است و به تعبیری بانی این روستا بوده است اکنون نیز تمامی زمینهایی که ادارات و مرکز خدمات دولتی در ساربوک مستقر شده اند اهدایی میر غلام محمد بلیده ای نواده میر صاحب خان هستند. قابل ذکر است ناصر بلیده ای که اکنون در کشورهای اروپایی سکونت دارد پسر میر غلام محمد و از نوادگان میر صاحب خان می باشد ساربوک اکنون مرکز دهستان که البته بیشتر این پیشرفت را مرهون تلاشهای میر غلام محمد بلیده ای است و انشااله در صورت شهرستان شدن قصرقند که آرزوی دیرینه مردم منطقه است و انشااله در دولت دهم به تحقق بپیوندد شاید ساربوک به بخش ارتقا یابد .
قلعه بگ
از دیگر روستاهای بزرگ و مهم منطقه قصر قند روستای حمیری است این روستا بعد از هیت پرجمعیت ترین روستای شهرستان نیکشهر است و از قدیم جزء مراکز بزرگ پر جمعیت منطقه قصرقند بوده است این روستا در کناره رود خانه کاجو قرار گرفته و همچون دیگر نواحی قصرقند سرسبز و دارای باغها مرکبات و نخیلات است در این روستا قوم معتبر و کهنسال هوت ساکن هستند و شاه محمد هوتی بزرگ این خاندان از معتبران و مورد اعتماد مردم منطقه می باشد در خصوص قبیله هوت در بسیاری از کتب و مراجع تاریخ بلوچستان قلم فرسایی شده است (تاریخ بلوچستان نوشته رای بهادر هتورام با تلخیص پرفسور اختر سلیم - قدیم بلوچستان نوشته جی پی تیت) اکنون به دلیل عدم دسترسی به جاده دسترسی مناسب و آبگرفتگی این جاده دسترسی در مواقع سیلابی رودخانه کاجو این روستا امکان دسترسی را به سایر نواحی از دست می دهد . مردم این روستا به رو ستاهای جدیدالاحداث آنسوی رود کاجو و در کنار جاده آسفالته نیکشهر به قصرقند احداث شده اند مهاجرت کرده اند و اکثر سکنه روستا های دزبن حاجی آباد ، میر آباد و خود روستای دز بن از حمیری و کلمت به ان روستاها مهاجرت کرده اند در غرب روستای حمیری روستای جدید الاحداث چندوکان واقع شده است که اکثر جمعیت آن را مهاجران تشکیل می دهند در غرب این روستا کوه گت واقع شده است کوه گت از شمال به دشت سیتل که محل سکونت و چراگاه طایفه سلاح زهی محدود است و در غرب روستای چندوکان است و از جنوب این کوه مشرف بر دره رود کاجو که مسیر تاریخی تردد بین قصرقند ،نیکشهر (گه ) به دشتیاری و بندرگاه تیس بوده است کوه گت کوهی است که از به کوههای دیگر متصل نیست و به به شکل چهار ضلعی است که در بالای کوه سطح صاف و مسطحی است از بالای کوه مشرف بر تمامی دره قصرقند از پاسک تا حمیری است و از جنوب این کوه تا دور دستها به مسیر مواصلاتی بین دشتیاری و تیس به قصرقند مشرف است و از سوی دیگر این کوه در سر راه قدیم اتصال قصرقند به نیکشهر (گه) قرار دارد در روی سطح کوه استحکامات و قلعه ایی ساخته شده است که از نظر معماری متعلق به دوره اسلامی است در کنار قلعه آب انبار بزرگی که از آجر و ساروج ساخته شده است و کانالی آجری که آب جاری و روان آبها را به داخل آب انبار بزرگ هدایت می کند دو رشته مسیل بر روی کوه جریان دارند بر روی یکی از مسیلها که در کنار آب انبار و در ضلع شمالی قلعه قرار دارد بقایای آب بندی قطور و از جنس سنگ و ساروج هنوز وجود دارد که محل ذخیره آب سکنه بوده است. در ضلع شمالی زمین مسطح روی کوه بقایا و آثار اتاقها و خانه های زیادی به چشم می خورد که گویا اهالی شهری در آن زندگی می کرده اند .
سطح زمین پوشیده از سفالهای لعابدار رنگی متعلق به دوره اسلامی و خصوصا سلجوقی می باشد . خود کوه به شکلی است که امکان صعود به بالای کوه عملا در صورت وجود مدافعین امکان ناپذیر است سطح چهار ضلعی کوه از سه طرف بوسیله ای دیوارهای از سنگ سخت به ارتفاع حداقل 9 متر احاطه شده است و در ضلع جنوبی دیواره به ارتفاع حداقل در یک 2 متر و در سایر جاها به بین 5 الی 11 متر است و تقریبا سطح کوه از چهار طرف به شکل طبیعی محصور شده است و در ضلع شرقی آثار و بقایای پلکان سنگی به چشم می خورد که بخش زیادی از آن تخریب شده است و برای تردد از آن استفاده شده است بر روی کوه در امتداد تمام ضلع جنوبی سنگر بزرگ ساخته شده است که امکان صعود را از هر مهاجمی سلب می نماید .
بر اساس روایات محلی این قلعه پس از حمله مغول به مکران متروک شده و داستانی را از واقعه حمله مغول به این مناطق نقل می کنند گویا در دوره حمله مغول به مکران در پی پیشروی آنان به داخل مکران مردم بگ و اطراف به بالای کوه و قلعه گت که برای چنین مواقعی ساخته و تجهیز شده بود پناه می برند مغولان مدتها به محاصره قلعه اقدام می کنند ولی به علت وجود اذوقه کافی و منابع آبی در بالای کوه محاصره تداوم می یابد پس از طولانی شدن محاصره به مدت چند ماه سرانجام یک مرد از اهل قلعه با گذر از حلقه محاصره به رود کاجو که در چند صد متری پای کوه جریان دارد رفته و با شکار ماهی توند (اسبله ماهی یا گربه ماهی cat fish) که از گونه های بومی رود کاجو است به بالای قلعه بر می گردد و روز بعد اهالی قلعه با پرتاب این ماهی ها به پایین محاصره کنندگان به گمان می کنند که محصورین دارای ذخیره کافی از آب و غذا هستند که به پروش ماهی پرداخته اند و بدین ترتیب از تسلیم اهل قلعه ناامید شده و دست از محاصره بر می دارند هماکنون نیز اثار و بقایای اردوگاهی بزرگ در پای کوه و در ضلع شمال غربی کوه و کنار رود محلی آبند وجود دارد .
نقل است که مغولان تمامی منطقه را به تصرف در می آورند و به پیشروی خود ادامه داده تا پیر سهراب و دشتیاری و در محل روستای فعلی ترکانی از توابع پیر سهراب و در مسیر جاده قدیم پیر سهراب به چابهار متوقف می شوند و وجه تسمیه این روستا نیز به سبب اطراق مغولان به ترکانی مشهور می شود . البته در بین بلوچها ترک و مغول یکی برشمرده می شوند .
منطقه قصرقند و دشتیاری زاییده رودخانه کاجو هستند البته قابل ذکر است ناحیه ای که اکنون دشتیاری نامیده می شود در گذشته به کوچه دشتیاری و باهو مشهور بوده است و باهو حاصل آبرفت رودخانه سرباز و باهو است و کوچه دشتیاری حاصل آبرفت رودخانه کاجو است و در حوزه باهو اکثریت با قوم هوت ، کلمتی ،نوحانی و کوسه بوده و در ناحیه دشتیاری اکثریت با قبیله جدگال بوده است و اکنون به اشتباه کوچه دشتیاری به نام بخش پلان به مرکزیت پلان است و باهو و نگور به نام بخش دشتیاری با مرکزیت شهر نگور نامیده می شود
سرمایه انسانی قصرقند:
قصرقند از گذشته های دور به عنوان قلب فرهنگی مکران یاد می شده است این اهمیت بیشتر به واسطه وجود سرمایه انسانی غنی و بی ادعای این بخش بوده قصرقندیها خدمات شایانی به ادبیات و فرهنگ بلوچ ارائه کرده اند اشخاص چون استاد تاج محمد رئیسی(طائر ) که از اساتید برجسته ادبیات بلوچی و دارای شهرت جهانی در است مرحوم عبدالکریم بلیده ای بنیانگذار نگارش ادبیات فولکولور بلوچی( به زبان بلوچی) که اولین کتاب تحقیقی و در باب ادبیات فولکولور بلوچ وی به زبان بلوچی در شهر کراچی در دست چاپ است روحش شادباد و یادش گرامی باد استاد مولابخش رئیسی از بنیانگذاران انجمن شعر و ادب بلوچی در بلوچستان ایران که خدمات شایانی به ادبیات بلوچی به انجام رسانده و جوانانی بسیاری را نیز تربیت نموده است .
مدیران و تحصیل کردگان قصرقندی توانمندیهای خود را در صحنه مدیریتی بلوچستان جنوبی به منصه ظهور رسانده اند چون حمیداله بلیده شهردار چابهار که بعنوان شهردار نمونه کشور نیز معرفی شده است ودر طی 7 سال مدیریت وی شهر چابهار را متحول کرده است . خدابخش رئیسی شهردار بندر کنارک محمد اکبر چاکرزهی فرماندار فعلی شهرستان نیکشهر و داوودی فرماندار اسبق شهرستان نیکشهر نصیر بارکزهی شهردار فعلی شهر قصرقند
تحصیل کردگان و اساتید دانشگاهی چون دکتر رحیم بخش محتشمی ، دکتر محمد انور زین الدینی اسد اله سردارزهی دکتر علی اکبر ملازهی و دکتر دامنی در شهر کراچی و بسیاری از تحصیلکردگان بی ادعای قصرقندی در داخل و خارج که در حال خدمات رسانی به خلق اله می باشند بیش از هزار نفر از قصرقندیها در دانشگاههای داخل و خارج از کشور در حال تحصیل هستند که نوید اینده ای روشن را به این بخش می دهند .
